Hejt i inne groźne zjawiska w Sieci

Małgorzata Kibart

Hejt i inne groźne zjawiska w Sieci- część pierwsza

Media internetowe stały się współcześnie nową przestrzenią, jak dawniej podwórka czy boiska szkolne, w której rozgrywają się ważne interakcje pomiędzy dziećmi. Ta przestrzeń niesie ze sobą zarówno szanse, jak i zagrożenia. I pod tym względem nie jest to nic nowego. Dzieci na podwórkach również miały swoją przestrzeń wolną od spojrzenia rodzica. Jest im to skądinąd potrzebne do rozwoju emocjonalnego. Różnicą podstawową jest jednak skala i zasięg oraz mnogość opcji. Przemoc rówieśnicza istniała zawsze. Niestety teraz ma więcej kanałów do zaistnienia. 

Kwarantanna i edukacja zdalna przeniosła życie naszych dzieci aktualnie niemal totalnie do sieci. Im są starsi, tym trudniej nam rodzicom jest ich tam monitorować. A zagrożeń jest niemało. Skarżą się również nauczyciele, którzy sami często dopiero uczą się tego, jak wiele do zaoferowania mają nowe technologie i jakie koszty się z tym wiążą. Internet kusi natychmiastową satysfakcją. Pozytywną i negatywną. Ten równoległy wirtualny świat jest ogromny. O zjawiskach, które się tam dzieją, można by napisać wielotomową encyklopedię. Hejt, mobbing, patostreamerzy, dark net, phishing, stalking, sexting…  

Zacznijmy od tzw. hejtu, bo jest chyba aktualnie zjawiskiem niemal powszednim. Również może mieć różne formy – od jednorazowych chamskich odzywek, wyzwisk i drwin, po długotrwały mobbing i cyberbullying. Zazwyczaj te formy agresji przenikają się nawzajem. Do podstawowych form cyberprzemocy zalicza się: wyzywanie, nękanie, straszenie, szantażowanie z użyciem sieci, publikowanie lub rozsyłanie w internecie kompromitujących informacji, zdjęć, filmów, podszywanie się w cyberprzestrzeni pod kogoś wbrew jego woli, a także wykluczanie z grupy rówieśniczej online. 

Z perspektywy psychologa zagrożeniem jest zarówno stanie się ofiarą hejterów, jak i stanie się hejterem. Świadome motywy mogą być różne: od wygłupu czy popisu po zemstę. 

Ofiarami cyberbullyingu, podobnie jak tradycyjnej przemocy rówieśniczej, są zazwyczaj osoby z niskim poczuciem własnej wartości, wysokim poziomem lęku, wycofane, wysoko wrażliwe, mające problemy z nawiązywaniem satysfakcjonujących więzi towarzyskich. Mogą się do tego dokładać problemy rodzinne i/lub zaburzenia emocjonalne. Sprawcami stają się natomiast osoby impulsywne, niedostosowane do norm społecznych, agresywne, z obniżoną zdolnością do empatii, ale także mogące mieć niestabilną sytuację rodzinną i/lub zaburzenia emocjonalne.  

To, co jest szczególnie trudne dla przemocy rówieśniczej w świecie on-line, jest jej ciągłość oddziaływania. Ofiara jest dostępna dla sprawcy (plus ewentualnych widzów, czyli innych użytkowników) właściwie bez przerwy. Nie ma miejsca, w którym może się ukryć. To czyni cyberprzemoc zjawiskiem tym groźniejszym i prawdopodobnie poważniejszym w skutkach niż agresja rówieśnicza w tzw. realu. Obecność niewidzialnej publiczności jest dodatkowym czynnikiem mogącym wzmacniać traumatyzującą moc bycia ofiarą znęcania się przez rówieśników. Koszty psychologiczne takiego poniżenia są potencjalnie większe niż w przypadku agresji tradycyjnej. Jednocześnie też łatwiej zostać sprawcą, ponieważ brak bezpośredniego kontaktu z osobą, którą się krzywdzi, likwiduje pewne bariery. 

Badania prowadzone wśród młodzieży pokazują, że przemoc rówieśnicza w realności i w cyberprzestrzeni są ze sobą ściśle powiązane. Konsekwencje dla ofiary hejtu w Internecie są podobne do tych związanych z tradycyjną przemocą rówieśniczą:

• lęk społeczny;
• obniżony nastrój, depresja, myśli samobójcze;
• niskie poczucie własnej wartości;
• zaburzenia psychosomatyczne tj.: problemy ze snem, zaburzenia apetytu czy moczenie nocne. 

Skalę zjawiska nadal trudno ocenić. Ze względu na odmienność metodologii trudno jest porównywać wyniki różnych badań i raportów. Przedział procentowy ofiar cyberprzemocy waha się od ok. 9% do nawet ponad 40%. Ponad połowa dzieci w jakiś sposób miała styczność z mową nienawiści w Internecie. Na podstawie raportu McAfee z 2014 nawet 87% nastolatków było świadkami cyberbullying (McAfee, 2014 Teens and the Screen study: Exploring Online Privacy, Social Networking and Cyberbullying). Dziewczynki (40,6%) są częściej ofiarami cyberbullyingu niż chłopcy (28,8%), którzy mniej korzystają z mediów społecznościowych, jednak więcej grają w gry wideo (Cyberbullying Research Center, 2015). W polskich badaniach z 2010 r., przeprowadzonych wśród uczniów gimnazjum, wykazano, że do najczęstszych form agresji elektronicznej zalicza się: 

• wyzywanie na czacie (doświadczyło go 44% respondentów) lub w trakcie gry online (37%). 
• nieprzyjemne komentarze na forum (38%) lub na portalu społecznościowym (28%). 
• rozpowszechnianie w sieci niechcianego zdjęcia (12%), 
• kradzież prywatnych wiadomości (12%), 
• zakładanie fałszywego profilu (16%) czy stworzenie obraźliwej strony internetowej (6%) (Pyżalski, 2012).

Wyzwaniem dla rodzica może być ustalenie optymalnego zakresu kontroli, tak aby nie naruszać intymności dziecka, zwłaszcza nastolatka, a równolegle monitorować zagrożenia związane z nowymi technologiami. Problemem jest także to, że dorośli nie są dla młodych ludzi autorytetami w sprawach cyfrowych. Duża część dzieci mówi o tym, że sami sobie muszą być przewodnikami w świecie Internetu. Dorośli natomiast skarżą się, że nie nadążają za rozwojem technologii, nie mówią już tym samym językiem i często zupełnie nie wiedzą, czym ich dzieci zajmują się „siedząc w telefonie”. Na pytanie: „Jak ocenia Pan(i) swoje umiejętności korzystania z Internetu w porównaniu ze swoim dzieckiem”  51% rodziców odpowiedziało, że zdecydowanie lub raczej gorzej (Wojtasik, 2009). Większość ekspertów namawia jednak do niezostawiania dzieci w Sieci bez kontroli. Podstawowe kroki, które należy przedsięwziąć w przypadku zetknięcia się z nękaniem w sieci to:

• nieodpowiadanie na wiadomości, nieprzekazywanie ich dalej;
• zachowanie dowodów: zapisanie daty, okoliczności, screenshotów, wiadomości, maili;
• zablokowanie osoby, która jest sprawcą cyberprzemocy;
• zgłoszenie sprawy do instytucji zajmujących się cyberprzemocą i cyberprzestępczością (kontakty w linkach poniżej). 

Jako rodzic czy opiekun dziecka:

• ucz dziecko tego, co może być uznane za mowę nienawiści i dlaczego jest ona szkodliwa;
• Rozmawiaj z dzieckiem na temat jego doświadczeń w sieci, sposobów reagowania na hejt, tego w jaki sposób może pomóc ofierze agresji w sieci, jednocześnie nie narażając się samemu na przemoc;
• bądź wsparciem emocjonalnym dla dziecka, nigdy nie bagatelizuj podobnych zjawisk;
• interweniuj – zgłaszaj takie akty przemocy szkole i instytucjom zajmującym się walką i przeciwdziałaniem cyberprzemocy;
• pomóż dziecku znaleźć pomoc – umów je na konsultację psychologiczną lub poinformuj o telefonie zaufania.

Należy pamiętać, że przemoc w Internecie nie jest wirtualna, lecz potrafi realnie ranić. Hejt i wszelkie formy agresji elektronicznej są sankcjonowane zarówno w sferze prawa cywilnego, jak i karnego.

Źródła a zarazem przydatne linki:

• dyzurnet.pl – Punkt kontaktowy do zgłaszania nielegalnych treści w internecie.
• enough.org/stats_cyberbullying
• Fundacja CyberEtyka: cyberetyka.pl
• Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę: fdds.pl 
• pegi.info/pl – Szukając aplikacji dziecięcych, warto skorzystać z Systemu Oceny Gier PEGI
• Pyżalski Jacek „Życie młodych ludzi online i offline – co wiemy po 15 latach badań? https://www.youtube.com/watch?v=31QBEFsgRm4&t=1133s
• Pyżalski Jacek, (2012), „Agresja elektroniczna i cyberbullying jako nowe ryzykowne zachowania młodzieży”, Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.
• Pyżalski Jacek, (2014), „Elektroniczna agresja rówieśnicza – ustalenia empiryczne ostatniej dekady”, w: Uzależnienia behawioralne i zachowania problemowe młodzieży. Teoria. Diagnoza. Profilaktyka. Terapia, Jarczyńska J. (red.), Bydgoszcz: Wydawnictwo UKW.
• Stop cyberprzemocy: https://youtu.be/NHa1nc2wYTg
• Walrave Michael, Wannes Heirman (2009): „Skutki cyberbullyingu– oskarżenie czy obrona technologii?”, dzieckokrzywdzone.fdds.pl
• Wojtasik Łukasz (2009): „Rodzice wobec zagrożeń dzieci w Internecie”, dzieckokrzywdzone.fdds.pl
• www.akademia.nask.pl
• www.mcafee.com/blogs/consumer/family-safety/parents-minimize-cyberbullying-impact/?hilite=%27eye%27
• www.saferinternet.pl 
• www.stopbullying.gov